جوان آنلاین: مسجد جامع ارومیه یکی از بنا‌های تاریخی و مذهبی آذربایجان غربی است که قدمت آن به قرن هفتم هجری بر‌می‌گردد. بر اساس برخی روایات این مسجد روی بقایایی از یک آتشکده ساخته شده است. آتشکده‌ای که بعد از ورود اسلام به این سرزمین ویران شد و روی خرابه‌های آن مسجد ساخته شد. مسجد جامع ارومیه در مرکز شهر و در مجاورت بازار اصلی ارومیه قرار دارد. این مسجد در سال ۱۳۱۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و حالا منتظر جهانی شدن است.
مساجد همواره از گذشته مراکز تجمع و بنا‌هایی مهم در میان مردم بوده‌اند و اغلب در بازار‌ها یا معابر عمومی قرار داشتند. در هر دوره تاریخی پس از اسلام، این اماکن در بهترین شکل و با زیباترین نقش‌ها و سلیقه‌های معماری ساخته می‌شدند. نمونه‌های متعددی از مساجد جامع در ایران وجود دارد که گواه این ادعاست؛ یکی از آنها مسجد جامع ارومیه است که همچون مسجد اولجایتو با زیبایی و شکوهی منحصر‌به‌فرد ساخته شده است. این مسجد در مجاورت بازار ارومیه قرار دارد و از سه طرف به معابر عمومی متصل است. پوریا پیری، راهنمای بنای تاریخی مسجد جامع ارومیه، می‌گوید: «قدمت مسجد جامع ارومیه به دوران خلافت عباسی، یعنی بیش از هزارسال پیش باز می‌گردد. در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم» تألیف محمد بن احمد شمس‌الدین مقدسی نیز به وجود این مسجد اشاره شده و نویسنده یادآور شده خود به این مسجد آمده است.»
وی ادامه می‌دهد: «گنبد این مسجد متعلق به دوره سلجوقی و هم‌دوره با بنای تاریخی «سه گنبد» در ارومیه است؛ یعنی حدود ۸۰۰سال قدمت دارد. ارتفاع این گنبد از کف تا سقف ۱۸متر است. این مسجد نه‌تنها از نظر گنبد، بلکه از نظر محراب نیز اثری منحصر‌به‌فرد به شمار می‌آید؛ چراکه در داخل آن محرابی متعلق به دوران ایلخانی قرار دارد که به‌عنوان نخستین محراب ایلخانی جهان شناخته می‌شود. این محراب از سوی شرف‌شاه تبریزی، معمار نامدار آن دوره، طراحی شده و دارای ۸متر ارتفاع و ۵/۵متر عرض است.»
پیری ادامه می‌دهد: «در مقابل محراب ۷۷۰ساله مسجد، حفاری‌های باستان‌شناسی صورت گرفت تا به این پرسش پاسخ داده شود که آیا این بنا پیش از تبدیل شدن به مسجد، آتشکده بوده است یا خیر. به همین منظور کاوش‌هایی انجام شد و هرچند آثاری از دوره ساسانی به دست آمد، اما هیچ نشانه‌ای از آتشکده در آن یافت نشد. در بخش بیرونی مسجد نیز مدرسه‌ای دینی قرار دارد که پیش از سال ۱۳۷۲در محوطه آن حوضی بزرگ وجود داشت و قناتی از کنار آن عبور می‌کرد و به کوه‌های اطراف می‌رسید.»
وی توضیح می‌دهد: «در شبستان مسجد ۴۰ستون وجود دارد که ستون‌های سمت راست دچار انحراف هستند. پیش‌تر برای مرمت این ستون‌ها از سنگ و ساروج استفاده شد، اما در گذشته داخل ستون‌ها چوب به کار رفته بود و زیر سقف نیز با چوب پوشیده می‌شد تا تعادل سازه را حفظ کند. با برداشته شدن این چوب‌ها، در اثر زلزله، ستون‌ها کج شدند.»
محراب بزرگ و گچبری‌شده
یکی از زیباترین بخش‌های مسجد جامع ارومیه، محراب آن است. این محراب بزرگ و گچبری‌شده در ضلع جنوبی گنبدخانه و در محل محراب قدیمی به‌صورت برجسته و الحاقی ساخته شده است. محراب مسجد جامع ارومیه در کنار محراب اولجایتو از نفیس‌ترین محراب‌های ایران به شمار می‌آید و در زمره پرکارترین، بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین محراب‌های گچبری دوران ایلخانی قرار دارد. این اثر ارزشمند در سال ۶۷۶هجری‌قمری به دست هنرمند برجسته، عبدالمؤمن بن شرف‌شاه تبریزی، خلق شده است. خطوط به‌کاررفته در کتیبه‌های محراب شامل خط کوفی و ثلث بوده و متن آنها از آیات قرآن کریم، احادیث پیامبر اسلام (ص) و نام سازنده محراب برگرفته شده است.
در حاشیه بیرونی محراب، آیه ۲۵۵ و بخشی از آیه ۲۵۶ سوره بقره به خط کوفی گچبری شده است. همچنین در حاشیه داخلی، کتیبه‌ای به خط ثلث شامل آیات یک تا ۱۲سوره مؤمنون دیده می‌شود. در جایگاه پیشنماز نیز کتیبه‌ای به خط کوفی وجود دارد که آیه ۱۸سوره آل‌عمران را به صورت گچبری دربرمی‌گیرد. این مسجد با مساحت هزارو۵۰ مترمربع در سال ۱۳۱۴ به ثبت ملی رسیده است.
یکی از بخش‌های چشمگیر محراب، توری‌های گچی آن است که از سخت‌ترین و پیچیده‌ترین وجوه هنری در هنر گچبری محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد هدف شرف‌شاه تبریزی از خلق این توری‌های ظریف، نشان دادن بقایای محراب قدیمی‌تر با استفاده از هنر دست بوده است.
از دیگر شواهد وجود محرابی قدیمی‌تر در این بنا، خط نسخ به‌کاررفته در کتیبه‌های دور گنبدخانه و حاشیه محراب است. افزون بر این، رسم‌الخط‌های مختلفی از دوره‌های تاریخی گوناگون همچون صفویه و قاجاریه در این مسجد به یادگار مانده است.
از تخریب تا بازسازی
به گفته معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی، بر طبق شواهد، در زمان برپایی محراب کوچک‌تر، دو پنجره به عنوان نور گیر که قرینه آنها در نقطه مقابل محراب قابل رویت است وجود داشته، اما بعد‌ها با بزرگ‌تر شدن محراب، پنجره‌ها حذف و بجای آن دو دریچه کوچک برای رفع رطوبت محیط و تبادل هوا تعبیه شده است.
بخش‌هایی از این مسجد در زمان ایلخانی و حمله مغول‌ها دستخوش تخریب و ویرانی قرار گرفت، اما بعد‌ها دوباره بازسازی شد؛ این مسجد در دوره زندیه نیز مرمت و بازسازی شده است و در دوره صفویه هم بخش‌هایی از آن برای یک بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت؛ آخرین بازسازی‌های این مسجد مربوط به سال‌های پس از انقلاب است.
این مسجد به همراه مسجد روستای حسنلوی نقده در فهرست کاندیدا‌های ثبت جهانی هستند و به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان آذربایجان‌غربی می‌بایست ایرادات آن رفع شود.
